یشتر مردم دوست دارند فکر کنند که واقعیت را همان‌طور که هست می‌بینند. اما کشش تردید و پرسش‌گری، به‌ویژه وقتی پای توضیحاتی متفاوت و رازآلود در میان باشد، می‌تواند بسیار وسوسه‌انگیز باشد.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی اندیشه معاصر، جواد آل حبیب- باورهای توطئه‌آمیز چگونه روابط نزدیک را تحت تأثیر قرار می‌دهند؟ بیشتر مردم دوست دارند فکر کنند که واقعیت را همان‌طور که هست می‌بینند. اما کشش تردید و پرسش‌گری، به‌ویژه وقتی پای توضیحاتی متفاوت و رازآلود در میان باشد، می‌تواند بسیار وسوسه‌انگیز باشد.
نظریه‌های توطئه دقیقاً از همین حس کنجکاوی تغذیه می‌کنند — آن‌ها مدعی‌اند که نیروهایی پنهان و قدرتمند در حال دستکاری حقیقت برای منافع خود هستند؛ از روایت‌هایی درباره نخبگانی که اتفاقات جهانی را پشت پرده هدایت می‌کنند گرفته تا رخدادهای تاریخی که گفته می‌شود ساختگی بوده‌اند.
این باورها به افراد این حس را می‌دهند که از حقیقتی پنهان باخبرند — حقیقتی که دیگران از آن بی‌خبرند یا فریب خورده‌اند. این حس «آگاهی خاص» در دنیایی که کنترل آن دشوار به نظر می‌رسد، برای بسیاری بسیار جذاب است.
اما در کنار این جذابیت، باور به نظریه‌های توطئه می‌تواند به رابطه‌های صمیمی آسیب بزند. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۴ که در مجله روانشناسی اجتماعی کاربردی منتشر شده، نشان می‌دهد که باورهای توطئه‌محور چگونه بر روابط بین‌فردی تأثیر می‌گذارند و رابطه پیچیده‌ای بین هماهنگی در باورها و میزان رضایت از رابطه وجود دارد.
باورهای مشترک، زیربنای اعتماد و درک متقابل در روابط هستند.
طبق یافته‌های این مطالعه، زمانی که یکی از طرفین به نظریه‌های توطئه باور دارد و دیگری ندارد، رضایت از رابطه به‌طور قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند — پدیده‌ای که به آن «شکاف رضایت» گفته می‌شود.
این شکاف در روابط نزدیک مانند خانواده و دوستان صمیمی بیشتر نمایان می‌شود، جایی که درک مشترک اهمیت حیاتی دارد.
این افت رضایت با نظریه‌ای به نام «واقعیت مشترک» همخوانی دارد؛ نظریه‌ای که می‌گوید روابط زمانی شکوفا می‌شوند که افراد احساس کنند باورهایشان توسط اطرافیانشان درک و تأیید می‌شود.
وقتی یکی از طرفین به نظریه‌ای باور دارد و دیگری آن را رد می‌کند، فرد باورمند ممکن است احساس طردشدگی یا سوء‌تفاهم کند و همین موضوع موجب فاصله‌گیری عاطفی شود.
باورهای توطئه آمیز چگونه روابط نزدیک را تحت تأثیر قرار می‌دهند؟ / در روابط عاطفی یک باور نادرست که می‌تواند روابط را نابود کند
این مطالعه همچنین به پدیده‌ای به نام «فاصله‌گیری نگرشی» اشاره می‌کند — شکلی ظریف اما واقعی از دور شدن احساسی که در روابط با باورهای متضاد اتفاق می‌افتد.
نظریه‌های توطئه اغلب با نگاه «ما در برابر آن‌ها» همراه هستند، که همین نگاه، حس جدایی ایدئولوژیک را تشدید می‌کند.
هرچه باورها متفاوت‌تر باشند، احساس بیگانگی نیز بیشتر می‌شود و این، اعتماد را تضعیف می‌کند.
در چنین روابطی، باورمندان احساس می‌کنند که توسط دیگران درک یا حمایت نمی‌شوند؛ در مقابل، افراد شکاک هم ممکن است حس کنند دیگر با فرد مقابل «هم‌زبان» نیستند.
این دوگانگی می‌تواند پایه‌های رابطه — مانند همدلی، درک متقابل و صمیمیت — را متزلزل کند.
در سناریوهای فرضی این پژوهش، از شرکت‌کنندگان خواسته شد تصور کنند اگر دوست یا شریک زندگی‌شان به نظریه‌های توطئه باور داشت، چه احساسی پیدا می‌کردند.
نتایج نشان داد کسانی که تمایل کمتری به باورهای توطئه دارند، پیش‌بینی می‌کردند که رضایتشان از رابطه کاهش خواهد یافت؛ حتی تصور باورهای متفاوت می‌تواند باعث تنش شود.
در حالی‌که باور به نظریه‌های توطئه می‌تواند باعث فاصله گرفتن افرادی با دیدگاه‌های متفاوت شود، همین باورها می‌توانند پیوند میان افراد هم‌فکر را تقویت کنند.
مطالعه نشان داد که روابط بین دو نفر که باورهای مشابه توطئه‌آمیز دارند، اغلب رضایت‌بخش‌تر و صمیمی‌تر است.
برای افراد باورمند، داشتن کسی که جهان را با همان لنز می‌بیند، نوعی آرامش و حمایت به همراه دارد.
چنین رابطه‌ای فضای امنی برای ابراز نظر فراهم می‌کند؛ فضایی که در آن، به‌جای زیر سؤال بردن عقاید، آن‌ها تأیید می‌شوند. این اشتراک در دیدگاه، حس نزدیکی عمیق‌تری ایجاد می‌کند.
چگونه با وجود باورهای متفاوت، رابطه‌تان را حفظ کنید؟
اگرچه تفاوت در باورها می‌تواند رابطه را دچار چالش کند، اما به‌معنای پایان آن نیست. در ادامه چند راهکار برای حفظ این روابط آورده شده است:
گوش دادن فعال و همدلی واقعی را تمرین کنید. به جای قضاوت، با کنجکاوی وارد گفت‌وگو شوید.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که درک و تأیید احساسات طرف مقابل می‌تواند باعث کاهش حالت دفاعی، افزایش صمیمیت و حتی ایجاد زمینه برای تغییر شود.
تواضع فکری را در پیش بگیرید. بپذیرید که تفاوت دیدگاه‌ها طبیعی و حتی ارزشمند است.
این نگرش به شما اجازه می‌دهد بدون نیاز به تغییر دادن دیگری، در گفت‌وگو بمانید و احترام متقابل را حفظ کنید.
بر ارزش‌های مشترک تمرکز کنید. خانواده، علایق مشترک یا اهداف آینده، می‌توانند زمینه‌هایی برای پیوند دوباره باشند؛ فراتر از تفاوت در باورها.
مرزگذاری محترمانه داشته باشید. گاهی بهترین راهکار، توافق بر سر اختلاف نظر است.
تعیین مرزهایی روشن درباره بحث در موضوعات چالش‌برانگیز می‌تواند از درگیری جلوگیری کرده و رابطه را سالم نگه دارد.
در نهایت، رابطه موفق بر پایه درک متقابل و پذیرش تفاوت‌ها شکل می‌گیرد.
باورهای توطئه‌آمیز می‌توانند این تعادل را به چالش بکشند، اما با انتخاب آگاهانه و تمرکز بر پیوند انسانی، همچنان می‌توان رابطه‌هایی قوی و پایدار ساخت.
می‌توانید «مقیاس باورهای توطئه‌ای عمومی» را امتحان کنید.
مقیاس باورهای توطئه‌ای عمومی (Generic Conspiracist Beliefs Scale) ابزاری روان‌شناختی برای سنجش میزان گرایش افراد به باور داشتن نظریه‌های توطئه است. این مقیاس در پژوهش‌های علمی برای شناسایی تمایلات ذهنی نسبت به تفکر توطئه‌محور به کار می‌رود.
این مقیاس شامل چندین گزاره (بیان) است که فرد باید میزان موافقت یا مخالفت خود را با آن‌ها در یک طیف (مثلاً از «کاملاً مخالفم» تا «کاملاً موافقم») مشخص کند. در نسخه اصلی، ۱۵ گزاره وجود دارد که در پنج دسته کلی طبقه‌بندی می‌شوند:
پنج بُعد اصلی این مقیاس:
باور به اینکه دولت‌ها به‌طور منظم دروغ می‌گویند یا اطلاعات مهم را پنهان می‌کنند.
مثال:
«دولت‌ها اغلب اطلاعاتی را از مردم پنهان می‌کنند که می‌توانست زندگی آن‌ها را بهتر کند.»
باور به اینکه رسانه‌ها، شرکت‌ها یا نخبگان جهانی اطلاعات را دستکاری می‌کنند.
مثال:
«رسانه‌ها تحت کنترل گروهی خاص هستند که تصمیم می‌گیرند چه چیزهایی را مردم بدانند.»
باور به پنهان‌کاری درباره موجودات فضایی یا پدیده‌های غیرعادی.
مثال:
«دولت‌ها شواهد مربوط به موجودات فضایی را از مردم پنهان کرده‌اند.»
باور به اینکه گروه‌های مخفی بین‌المللی در حال کنترل امور جهان هستند.
مثال:
«گروهی از نخبگان جهانی در حال کنترل اقتصاد و سیاست جهان هستند.»
باور به اینکه شرکت‌ها یا نهادها به‌طور عمدی باعث آسیب به سلامت مردم می‌شوند.
مثال:
«شرکت‌های دارویی درمان‌های مؤثر را مخفی می‌کنند چون از بیماری سود می‌برند.»
برای هر گزاره، پاسخ‌دهنده نظر خود را در یک طیف ۵ یا ۷ امتیازی مشخص می‌کند (مثلاً از ۱=کاملاً مخالفم تا ۵=کاملاً موافقم).
میانگین امتیازها در هر بُعد و همچنین مجموع کل، نشان‌دهنده میزان گرایش فرد به تفکر توطئه‌محور است.
پژوهش در زمینه روانشناسی سیاسی، رسانه، یا سلامت عمومی
بررسی پیوند بین باورهای توطئه‌ای و سبک‌های ارتباطی یا روابط بین‌فردی
تحلیل میزان پذیرش اطلاعات جعلی یا شبه‌علمی در جامعه
پایان/*
اندیشه معاصر را در ایتا، روبیکا، پیام رسان بله و تلگرام دنبال کنید.
نویسنده : جواد آل حبیب
